Có Gan Làm Giàu

Ngạn ngữ có câu rằng: Làm giàu là đầu mọi sự nghĩa là hết mọi sự ở đời phải nhờ có của mới làm cho nên; như thân
thể một người tri giác vận động đều nhờ cái trí khôn ở đầu. Đạo làm người ta có no ấm mới có học hành, có học hành
mới có công này nghiệp khác, nên trị nhà trước phải mưu cho người nhà no đủ rồi mới dạy đường lễ nghĩa, mà phong
hóa trong một nhà mới được túc mục1; nước cũng phải mưu cho nước nhà giàu thịnh rồi mới sửa sang chế độ, mà cơ
đồ một nước mới được vững bền. Không giầu thì nghèo, đã nghèo thì hèn, đã hèn thì yếu, bấy giờ đói rét thiết thân,
có lúc nào nghĩ đến lễ nghĩa, mất cả công lý; ngoài cách lần hồi để cầu sống, thù phụng để kiếm ăn, thì không còn có
tài sức mà làm được việc gì ở đời nữa. Vậy làm giàu thật là đạo sinh tồn của loài người, là gốc văn minh của thế giới.
Làm giàu có đạo không? Và đạo làm giàu là gì? Sách Đại học nói rằng: "Sinh nhiều, ăn ít, làm mau, dùng khoan" giữ
bốn đạo ấy cho gan thì giầu. Thật đấy, hay làm mà không tần tiện, như người kiếm cá bỏ giỏ thủng trôn, tần tiện mà
không có gan, như người đi câu mà ngồi không nóng chỗ, xưa nay mấy người đã có tiếng là tay làm giầu nào ai sinh
trưởng trên núi tiền non bạc, chẳng qua là những người hay làm, hà tần hà tiện, lại thêm có tính nhẫn nhục quyết đoán
hơn người.
Hãy xem câu chuyện một người làm giàu này, dù phép làm giàu chưa phải là chính đáng mà gan làm giầu thực đã
tuyệt đối một đời. Kẻ đọc câu chuyện này cũng chẳng cần suy tìm chứng cứ có thực hay không, chỉ đem hai cái gia
đình mà so sánh, thì thấy cái đạo làm giàu này thực có chân lý và chân thú.

1. Đầy đủ, thuận hòa.

Trong tỉnh Nam Định về phủ Thiên Trường, trước có người đàn bà họ Trần, mới ngoài hai mươi tuổi, mà góa chồng
chưa có con, có nữ công, có tư sắc; trong lối xóm nhiều người hỏi, chưa chịu lấy ai, còn những kẻ thiếu niên nghịch
ác hay nói chòng ghẹo, hễ thấy mặt chị ta nghiêm nghị, thì không dám giở thói khinh bạc ra nữa. Ai cũng bảo chị ta
còn kén chồng, cứ ở một mình, đi làm thuê mà kiếm ăn.
Sau có một người đàn ông ngoài ba mươi tuổi tự đến mà dạm lấy. Nói mình là họ Lý, ở cùng một xứ, góa vợ đã hơn
hai năm, có một đứa con riêng, còn nhỏ phải mượn người nuôi. Mình đi làm công trong nhà máy, ăn công mỗi ngày là
bốn hào. Coi dáng người